KÖY ODALARI
Türk Dil Kurumu?na göre oda:
1- Evin ya da herhangi bir yapının giriş, salon, mutfak, banyo gibi yerleri dışındaki, oturmak, çalışmak, yatmak gibi işler için kullanılan, bir ya da birden çok kapısı olan bölmesi, göz.
2- Serbest meslek sahipleri, sanat, ticaret ve sanayici insanların bir araya geldiği kurumsal meslek teşkilatı.
Oda Türkçe bir kelime olup; Eski Türkçe otag ?ocak, konut, çadır? sözcüğünden evrilmiştir, Ota- ?ateş yanmak, duman tütmek? fiilinden +I(g) ekiyle türetilmiştir.
Anadolu?nun birçok bölgesinde hala ancak azalarak varlığını sürdüren meskenler, yaran, delikanlı teşkilatı, adam ve köy odaları olarak adlandırılmaktadır. Tarihsel süreç içerisinde, söz konusu odalar özellikle Anadolu kırsalında kültürel anlamda önemli görevleri yerine getirmiştir. Kültüre ait birtakım fonksiyonların icra edildiği bu tür meskenlerde toplantı, eğlence ve dini ritüellerin sosyal dayanışmayı beslediği ve önemli bir kamusal mekân haline geldiğini söyleyebiliriz. Hemen hemen aynı görev ve işlevler ile Türk kültür ve toplum yapısı içerisinde Anadolu?nun birçok yerinde varlık gösteren bu odalar, bölgesel olarak farklı kavramlar ile adlandırılmıştır. Genel olarak yaran teşkilatı ismi ile bilinen halk mimarisi şeklinde tezahür eden odalar, özel ve anlamlı birlikteliklerin kamuya açık ancak birtakım sorumluluk, şart ve görevleri içinde barındırmaktadır. (1)
Köy odaları; genellikle köyün merkezi bir yerinde, camiye yakın, bazen camiye bitişik bir nizamda yapılmışlardır. Benim yörem olan Toroslarda 70-80 m2 iki katlı taş yapılı, iki oda. bir ara giriş olmak üzere üç bölümden oluşur. Köy evleri gibi ilk zamanlarda damları çatısız olan köy odaları, zamanla refah seviyesinin artmasıyla, cami ile birlikte damlarına çatı yapılmıştır.
Köy odaları köyün ortak malıdır. Köylüler tarafından imece usulü ve angarya salınarak inşa edilmişlerdir. Bu durum tüm köylülerin odaya sahip çıkmasına da vesile olmuştur.
Sosyal, kültürel dini, ekonomik ve idari bir çok fonksiyonu ifa den köy odaları Türk örf ve adetinin temel taşlarından biri haline gelmiştir. Bu fonksiyonları söyle izah edebiliriz:
- 1-Köy odalarıen çokdışarıdan gelen konuklarınkarşılanması,yedirilmesi, içirilmesi, barındırılması, hayvanlarının ihtiyaçlarının karşılanması için kullanılmıştır.
Odanın anahtarı genellikle muhtarda, imamda veya en yakın bir komşudadır. Bazı köylerle bu odaların hususi sorumluları veya ilgilileri olur. Genellikle köyün varlıklı aileleri odaya gelenlerle daha fazla ilgilenir.
Gelen konuklar odaya alınır, eşyaları bir kenara istif edilir, üç öğün yemek köylüler tarafından sinilerle getirilir. Su zaten testilerde odanın giriş bölümünde bir köşede mevcuttur. Konukların hayvanlarına da yem, saman ve su verilir.
Konuklar genellikle; uzak köylerden, kasabaya pazara gidenler, gurbete çalışmaya gidenler, köye gelen satıcılar, lehimci, kalaycı, testici, yırtımcı, çerçici, boyacı, celep, kasap, gibi insanlardır. Köy halkı bu insanların bir çoğunu hiç tanımadığı, bilmediği halde yine de elinden geldiği kadar imkanları ölçüsünde ilgi ve alaka gösterir.
- 2-Köy odaları geçici imam evive öğretmen evi olarak da kullanılır.Yeni gelen öğretmen, imam, ebe gibi insanlar bir ev buluncaya kadar buodada kalır.
- 3-Köy odaları ekseriyetle bütün köylerde sıbyan mektebi olarak vazife görürler, okul öncesi, ilkokul ve ortaokula giden çocuklar az da olsa yetişkinler hocada okumak için köy odasına giderler. Sabahları okula gitmeden önce hocaya giderler, tatillerde yine hocada okumak için köy odasına giderler. Bu mekteplerde Kur?anı yüzünden okuma ve kısa sureleri ezberleme, temel dini bilgiler köy imamları tarafından verilir.Köy hocasının hanımı dini bilgi yönünden yeterli olduğu durumlarda kadınlar hocanın hanımından eğitim alırlar. Bu mektepte okuyan çocuklar Amme cüzünü tamamlayınca takke kapmaca oynar, çocuklara çeşitli çerez ve meyveler ikram edilir, Ayrıca bazı yörelerde her perşembe bu çocuklara çezer, meyveler, ve benzeri ikramlar yapılır.Yapılan bu ikramlar odalarda topluca yenir. Bu yönüyle bir mektep vazifesi görür.
- 4-Başka bir yönden köyde açılan, dikiş-nakış kursları, halı-kilim dokuma kursları, arıcılık, bağcılık seminerleribaşka uygun bir yer olmadığı taktirdebu odalardaverilir.
- 5-Sağlık ocağı ve ebenin bulunmadığı köylerle zaman zaman ebe, hemşire, doktor gelerek köy odalarında halka sağlık hizmeti verir.
- 6-Köy ihtiyar heyeti bu odalardatoplanır. Burada köy hizmetlerinin yürütülmesi için kararlar alınır. İmam tutulması, bekçi tutulması, çoban tutulması,Arazi sulama keşiği, davar, sığır keşiği, imama yemek verme keşiği, çoban keşiği yine bu toplantılarda karara bağlanır.
Yılda bir iki sefer anlaşmalı köy katibi köye gelerek köyün gelir ve giderlerini tanzim eder, kayıt altına alır. Köyün gelirleri hane başına salgı salınarak tahsil edilir. Emek gücüne dayalı bazı hizmetler ise yine hane başına angarya salınarak ifa edilir. Bu işlemler köy odasında yürütülür.
Köy koruma bekçisi ekili araziye giren hayvanları köy odasının ahırına katarak, onları hapseder. Sahiplerinden cezasını alarak, hayvanı sahiplerine teslim eder. Bu yönüyle köy odaları bir ilçe de buluna kaymakamlık gibi çalışır.
- 7-Genel ve mahalli seçimlerde, referandumlardaseçim sandığı konularak seçim yeri olarak da kullanılmıştır.
- 8-Bayramlarda köylüler bayram namazından sonra odada toplanırlar,bayramlaşırlar,evlerden gelen yemekleri toplu olarak yerler.Düğünlerde, cenazelerde, mevlit ve tesbih yemeklerinde ihtiyaç duyulduğu hallerde köy odaları köylüler tarafından kullanılır.
- 9-Köyün ihtiyarları kendi aralarında; gençleri kendi aralarındazaman zamanköy odalarındabir araya gelip sohbet ederler, hikaye, masal, anı anlatırlar. Çeşitli yöresel oyunlar oynayıp, eğlenirler. Bu yönüyle de köy odaları, kahvehane, sohbet hane ve eğlence mekanı gibivazife görür.
- 10-Haberleşme mekanı olarak köy odaları: Bu konuyu daha detaylı anlatmakta fayda vardır.Bilindiği üzere 2. Cihan Savaşı?na ülkemiz girmemiş ancak, halkımız ekonomik,sosyal, askeri bir çok sıkıntısını çekmiştir. Bu yıllarda mevcut hükümet aldığı bir kararla her köye, köylülerin katkılarıyla bir köy odası yapılmasını mecburi kılmıştır.Ayrıca her evin yakınına hane halkının saklanabileceği bir sığınak yapılması zorunlu kılınmıştır. Bu kararda en büyük etken halkımızın güvenliğidir.Yapılan bu odalara telefon bağlanmış telefonun başında 24 saatnöbet tutulması zorunlu kılınmıştır. Telefon doğrudan, en yakınjandarma karakoluna bağlıdır.Amaç herhangi bir Alman hava taarruzunda köylülere haber verilerek köylülerin sığınaklarasaklanmasısağlanacaktır.Aynı şekildeköyde meydana gelen bir olay telefonla en yakın karakola bildirilecektir.Bu yönüyle de köy Odaları bir karakol şubesi gibi çalışmıştır.
Büyük nüfuslu köylerde, köy tüzel kişiliğine ait odaların yanı sıra köyün ileri gelenlerinin evlerinin yakınında inşa ettiği odalar da mevcuttur. Özellikle ova köylerinde bu gelenek yaygındır. Bu odalar ?Hatıpların Odası?, ?Yukarı Mahalle Odası?, Halil Hüseyin?lerin Odası? gibi adlarla anılırlar. Bunlarda hayır için, iyilik için kurulmuş odalardır. Konut ağırlama ve sohbet evi gibi hizmetleri ifa ederler. Bu odalarda verilen hizmet taktire şayandır.
Son yıllarda köylerimizde yapılan ?köy konakları? vardır. Bu konaklarda ?Pınarbaşı Köy Konağı? gibi beyaz zemin üzerine kırmızı renklerle yazılan yazılar asılıdır. Resmi kurum hüviyetindedir. Bu konaklar köy odalarının ifa ettiği bir çok hizmeti görmekte ise de köy odalarının geniş hizmet yelpazesinden yoksundur. Sanki sıradan köylülerin benim odam diyebileceği konumdan uzaktır.
Bizim köyümüz iki ayrı mahalleden müteşekkil olduğundan her iki mahallede de köy odası vardı. Burada saydığım bir çok hizmetin bu odalarda deruhte edildiğine bizzat şahit oldum. Gözlemlediğim olayları yazımda sizlere aktarmaya çalıştım. Ayrıca köyümde bir köy odasının yeniden imar ve inşasına vesile olduğum için kendimi bahtiyar hissediyorum. Yeni inşa ettiğimiz bu köy odası 70 m2 bir alana sahip olup; zemin katta bir depo, iki tuvalet, bir duş, gasilhane ve şadırvan; birinci katta: küçük bir mutfak, bir muhtar odası bir salon mevcuttur.
Geçen zaman içerisinde köy odaları daha bir çok hizmeti ifa etmiştir. Burada üzerinde durulması gereken ön önemli husus Türk Milleti?nin insan sevgisi, misafirperverliği. kadirşinaslığı, diğergamlığı ve sair hasletleridir. Bu geleneğin temelinde milletimizin; Her insanı Allah?ın Kulu olarak görmesi, her geleni ?Tanrı misafiri? kabul etmesi düşüncesi yatmaktadır. Bu husus Yunus?un dizelerinde şöyle ifade edilir:
?Elif okuduk ötürü, Pazar eyledik götürü; Yaratılanı hoş gördük, Yaratandan ötürü?.
Gerçekten köy odaları bu düşüncenin pratik hayattaki tezahürüdür. Bu hususun daha uzun makalelerde hatta kitaplarda işlenmesi gerekir. Benim bu yazı yazmamda da en büyük etken Türk Milleti?nin tarihten gelen bu saf, temiz duygularını genç nesillere aktarabilmektir.
Türk kültürü içerisinde birlik, beraberlik ve kardeşlik gibi duyguların ön planda olması, milli his ve maneviyatın yükseltilmesi görevi zamandan zamana değişiklik göstermiş, köy odaları da zaman içerisinde bu sorumluluğu üstlenmiş kurumlar arasına girmiştir. Bu tarz meskenlerde, insan şahsiyetinin eğitilmesi dirliğin ve nizamın süreklilik kazanması gibi amaçlar ile birtakım faaliyetler icra edilmiştir. Hem sosyal bir müessese hem de mimari olarak bir takım tekniklere sahip bu yapılar, bu zamana kadar muhafaza edilmiştir. Ancak Türk toplumuna ait bu değerlerin ve kurumların yavaş yavaş unutulmaya yüz tutması endişesi ile kültür odalarının varlığını devam ettirmesi elzemdir. Bu açıdan köy odalarının kültür odaları olarak varlıklarını korumak, değişen toplum ve değişen dünya karşısında kültüre sahip çıkmak en önemli gayeler arasında olmalıdır. Hem mimari ve teknik olarak hem de içine girildiğinde anlaşılan sosyal işlevler bağlamında köy odalarının Türk harsına ait değerlerle sarmalandığı anlaşılmaktadır. Kırsal yerleşim alanlarındaki birtakım gereksinimler ve zorluklar fertleri ortak yaşam bilincine yönlendirmektedir. Bu yüzden toplu iş yapma bilinci, dayanışma ve paylaşma imece kültürünü sürekli ayakta tutmaktadır. Toplum bilincinin geliştiği kırsal alanlarda, yerel dokudaki önemli kültürel öğelerin yaşaması da söz konusu köy odalarının varlığıyla doğrudan bağlantılıdır. Türk kültürü içerisinde ekonomik, eğitim ve toplumsal boyutuyla yer alan ahilik düşüncesi, danışma ve yardımlaşma boyutuyla köy odalarında varlığını sürdürmektedir. Ahiliğin köy içerisinde teşkilatlanma şekli olan ergiş odaları hem dünya işlerinin hem de dünyevi olmayan konuların görüşüldüğü, danışıldığı mekânlar olma özelliği taşımaktadır.(2)
Haberleşmenin, ulaşımın artması, köy tüzel kişiliklerinin iptali ile mahalle statüsüne geçmeleri, köylü nüfusunun azalması, örf ve adetlerin unutulması ve daha bir çok nedenlerle köy odaları kendi hallerine terk edilmiş; melül, mahzun kalmışlardır. Geçmişte gerekli olan bir çok hizmete ihtiyaç duyulmasa da; ben köy odalarının ve buna bağlı geleneğin yaşatılması taraftarıyım. Eski köy odalarının tamir ve bakımı yapılmalı; gerekirse yeniden imar ve inşa edilmelidir. Şehir hayatından sıkılan, yorulan insanımızın bir iki günlüğüne köyüne gitmesi özlem gidermesi huzur ve mutluluğunu artıracaktır. Özellikle köyden göçenlerin ve onların evlatlarının köye geldiklerinde kalacak, dinlenecek bir yerleri yoksa, bu odalara şiddetle ihtiyaç vardır. Odalar yenilenerek, tuvalet ve duş gibi bölümler yeniden düzenlenmeli, gelişen şartlara uygun olarak tanzim ve tefriş edilmelidir. Odaların ilgililer tarafındın düzenli bakım ve temizliği sağlandığı takdirde mazine üstlendiği görevler kadar hizmet ifa edeceği kanaatindeyim.
Mustafa Arifoğlu
28 Mayıs 2024
Selçuklu Konya
Dip Not: (1-2) Türk Kültüründe Eril Mekân Örneği; Köy Odaları Erdi Aksakal
Kelimeler:
Keşik : Sıra, sıraya koyma
Salgı: Köylülerin, köy bütçesine ödediği para
Angarya: Köy hizmetlerinde köylülerin bedenen çalışması
Celep : Canlı hayvan tüccarı
Çerçici: Çeşitli eşya satan seyyar satıcı.
Yırtımcı: Manifaturacı. Kumaş tüccarı.
Ergiş : Erkek/Ergin /Delikanlı
Diğergam: Başkalarını düşünen
Sıbyan : Çocuk
Kadirşinas: Kadir kıymet bilen
Köy katibi : Köy muhasibi
Tefriş: Döşeme, düzenleme
Deruhte: Üstlenme
İfa : Yerine getirme
Tezahür: Ortaya çıkma
Hars: Bir kavmin vicdanında yaşayan kıymet hükümlerinin tamamı.