Hızır ve İlyâs isimlerinin halk ağzında aldığı şekilden ibaret olan hıdrellez, kökü İslâm öncesi eski Orta Asya, Ortadoğu ve Anadolu yaz bayramlarına dayanan, Hızır yahut Hızır ve İlyâs kavramları etrafında dinî bir muhtevaya bürünmüş halk bayramının adıdır. Bu bayram, merkezini özellikle Anadolu ve Balkanlar?ın, Kırım, Irak ve Suriye?nin teşkil ettiği Batı Türkleri arasında, 6 mayıs günü kullanılmaktadır.
Hıdrellez, halk arasında ölümsüzlük sırrına erdiklerine ve biri karada, diğeri denizde darda kalanlara yardım ettiklerine inanılan Hızır ve İlyâs peygamberlerin yılda bir defa bir araya geldikleri gün olarak kabul edilir. Ancak bu beraberlikte, ismi yaşatılmasına rağmen uygulamada İlyâs?ın şahsiyeti tamamıyla silinerek Hızır motifi öne çıkarılmıştır. Dolayısıyla bu bayramda icra edilen bütün merasimler Hızır?la ilgilidir. Bunun temel sebebi, İslâm öncesi devirlerde yukarıda zikredilen üç büyük kültürün hâkim olduğu alanda bu yaz bayramı vesilesiyle kültleri kutlanan insan üstü varlıkların daha ziyade Hızır?ın şahsiyetine uygun düşmesi ve onunla özdeşleşmesidir. (1)
Hıdrellez bahar bayramı niteliğinde kutlanan mevsimlik bayramlarımızdandır. Türk kültürü içinde canlılığını koruyan geleneklerden biri de ?Hıdrellez?dir. Hıdrellez geleneği, bir bayram olarak bütün Türk milletinin topluca katıldığı, kutladığı, bir takım töreleri yerine getirdiği bir bahar bayramıdır. Bu tarih kışın bitişi yazın başlangıcı, yılbaşı olarak kabul edilir. Rûz-ı Hızır (Hızır?ın günü) olarak adlandırılan Hıdrellez günü, Hızır ve İlyas sözcükleri birleşerek halk ağzında Hıdrellez şeklini almıştır.
Hıdrellez İslâmiyet öncesinde de mevsimlik bayramlarımızdan olduğu halde İslâmiyet kültürü, efsaneyi İslâmî renge bürümüştür. Efsane İslâm öncesi ve İslâm sonrası motifleriyle doludur. Ortak yön Hızır'ın ölmezliği, bahar, yeşillik sembolü oluşu, her 6 Mayıs'ta Hızır'la İlyas'ın buluşması Türklerin İslâmiyet?i kabulünden sonra da devam ede gelmiştir.
Hıdrellez şenliklerinin yapıldığı harman yeri, köy meydanı, ağaçlık, su gözü veya çimenlik geniş bir alandır. Her evden bir sıcak çıksın istenir. Buradaki ?sıcak? ateşte pişmiş bir yiyecektir. Hıdrellezden bir gün önce komşularla yardımlaşılarak yağlı pişi, keşli ekmek, bazlama, bazı yörelerde fırın ekmeği, külde pişirilen kömbe ve Hıdırellez Çöreği yapılır. Ekmeğin, kömbenin veya çöreğin içine para veya düğme konur. Bu parayı veya düğmeyi aile fertlerinden kim bulursa; doğacak olan buzağı, kuzu veya oğlak onun olur. O hayvan o kişinin adı ile anılır. Her fırsatta öz varlığından bir şeyler vermek isteyen insanımız Allah?ın kendisine verdiği nimetleri başkalarıyla paylaşır. Bundan sevap umar, ahirette karşılık geleceğine inanır, psikolojik tatmin sağlar, sosyal sorumluluğunu yerine getirir.
Hıdrellez günü ip atlanır, salıncakta sallanılır. Toplu yemek yenir. Köy ortasına yahut Hıdrellez'in yapıldığı harman yerinde kazan kurulur. Bu toplu yemek yeme olayına kazan kurma denir. Yemekte tatlının olması gelenektir, Yatırların başında oğlak kesilir ve eğlenceler düzenlenilir. Bir araya gelen insanlar türküler söylerler, maniler atarlar, halay çekerler, çeşitli ritüel kökenli seyirlik oyunlar oynarlar
Geleneğe uygun olarak Anadolu?nun birçok bölgesinde ?Hıdırlık? denilen mesire yerleri mevcuttur. Bu bölgelerde mezarlık, yatır vb. gibi çevre halkınca mukaddes kabul edilen, adak adanan veya bez, çaput bağlamak gibi bazı geleneklerin sergilendiği yerler vardır.
Hızır?a Yüklenen Özellikler:
1) Hızır zor durumda kalanların yardımına koşarak insanların dileklerini yerine getirir.
2) Kalbi temiz, iyilik sever insanlara yardım eder.
3) Uğradığı yerlere bolluk, bereket, zenginlik sunar.
4) Dertlere derman, hastalara şifa verir.
5) Bitkilerin yeşermesini, hayvanların üremesini, insanların kuvvetlenmesinin sağlar.
6) İnsanların şanslarının açılmasına yardım eder.
7) Uğur ve kısmet sembolüdür.
8) Mucize ve keramet sahibidir.
Hıdrellez, toplumsal yaşamda canlandırıcı etkisinin bulunması, geleneklerin sürmesine aracı olması, törelerin kökleşmesini sağlaması yönüyle işlevseldir. Hıdrellez geleneğini sürdürenler kültür taşıyıcıları olarak görev yapmaktadırlar. Hıdrellez, halkın ortak duygu ve düşüncelerini dile getiren, Türk kültürünün korunup yaşatılmasında önemli bir yeri olan mevsimlik törenlerimizdendir.
Bayramlar fertleri bir araya getirir, onlar arasında toplumsal bağları güçlendirir, ortaklıkları pekiştirir. Hıdrellez, takvime bağlı bir kültür veya folklor olayı olarak toplumu, belli değerler üzerinde birleştirir.(2)
Kaynakça: (1) İslam Ansiklopedisi
(2) Prof. Dr. Erman ARTUN
Mustafa Şen
1 Mayıs 2024 Selçuklu /Konya